Vai trò của luật sư trong hoạt động thông tin, truyền thông

Nhân loại đang sống trong thời đại bùng nổ thông tin. Mọi nơi, mọi chuyện xảy ra trên khắp thế giới được cập nhập một cách nhanh chóng theo từng giây từng phút với sự hỗ trợ của các nền tảng công nghệ mới. Những tin tức, quảng cáo rao vặt thường được đăng trên báo giấy trước đây đã dần được thay thế bởi các trang báo mạng điện tử, hay thậm chí là bởi một bài “post”, “tweet” trên các nền tảng mạng xã hội. Thông tin được phát tán và lan truyền nhanh đến nỗi những lo ngại về vấn nạn phát tán tin giả, không có căn cứ và xác thực rõ ràng trong xã hội hiện đại gây ra những hệ quả to lớn không chỉ cho người dân mà còn là thách thức đối với các nhà quản lý.

Cách mạng công nghệ đang tác động tới mọi ngành nghề và cuộc sống của dân cư trên thế giới, có thể nói sự phát triển của thế giới trong vòng vài thập kỷ vừa qua đã khiến xã hội loài người phải nhìn nhận nhiều vấn đề trước đây chúng ta chưa từng đối mặt. nghề luật sư vốn là nghề nghiệp có lịch sử phát triển lâu đời cũng nằm trong quy luật đó, với những thách thức về các kiến thức mới, phương thức làm việc mới, kèm theo đó là những vấn đề về đạo đức mới nảy sinh trong quá trình hành nghề. Trong Chương này, chúng ta sẽ cùng tìm hiểu và bàn luận về đạo đức và ứng xử nghề nghiệp của luật sư trong hoạt động thông tin, truyền thông và quảng cáo trong thời đại hiện nay để giúp cho luật sư hiểu được trách nhiệm của mình khi thực hiện các hoạt động thông tin, truyền thông, những điều luật sư không được làm và từ đó xây dựng thái độ ứng xử phù hợp, góp phần tạo hình ảnh đẹp, nâng cao uy tín của giới luật sư trong xã hội. Cho dù những kiến thức hay thông tin có được ngày hôm nay có thể trở nên lỗi thời vào ngày mai, nhưng tôn chỉ hành nghề và quy tắc đạo đức kinh điển thì luôn còn đó – người luật sư cần độc lập, trung thực, tôn trọng sự thật khách quan, bảo vệ tốt nhất lợi ích của khách hàng và xứng đáng với sự tin cậy của xã hội.

Vai trò của luật sư trong hoạt động thông tin, truyền thông

Một luật sư hiện đại có sự tiếp xúc với báo chí, các cơ quan truyền thông đại chúng với nhiều vai trò khác nhau như phát biểu về vụ án/vụ việc do mình phụ trách với vai trò là luật sư tư vấn/Luật sư bào chữa, bảo vệ; thay mặt khách hàng trả lời các câu hỏi của các cá nhân, cơ quan truyền thông đại chúng; trả lời phỏng vấn/giải đáp pháp luật; bình luận/trao đổi về một vấn đề/vụ án đang được dư luận quan tâm… Trong bối cảnh thông tin phát triển mạnh mẽ và đa chiều như hiện nay, không thể phủ nhận vai trò to lớn của các phương tiện thông tin đại chúng trong việc tác động hay đưa ra các định hướng xã hội.^[1] Trong quá trình đó, luật sư đã phối hợp với các tổ chức thông tin đại chúng để cung cấp thông tin về những vấn đề dư luận đang quan tâm, tuyên truyền pháp luật và phòng, chống các vi phạm pháp luật trong các lĩnh vực, cũng như phòng, chống tội phạm. Chẳng hạn như luật sư giải đáp, tư vấn pháp lý trên các kênh truyền hình; hỗ trợ báo chí trong việc viết bài phổ biến kiến thức pháp luật, tuyên truyền phòng, chống các vi phạm pháp luật và tội phạm… giúp người dân tin tưởng vào công lý, có ý thức tuân thủ pháp luật. Ngày nay, các phương tiện truyền thông đại chúng còn được coi là cầu nối quan trọng giữa luật sư với CQNN, thể hiện qua những bài báo giúp cho các cơ quan quản lý nhà nước phát hiện những bất cập, bất hợp lý trong các văn bản pháp luật, những quy định không phù hợp, lỗi thời, chồng chéo của hệ thống pháp luật. Từ đó, ở mỗi vị trí, một mặt luật sư kiến nghị CQNN có thẩm quyền xem xét sửa đổi, bổ sung và kịp thời hoàn thiện các quy định pháp luật phù hợp với tình hình thực tế. Mặt khác, các cơ quan hoàn thiện các quy định pháp luật khả thi và phù hợp với thực tiễn xã hội.

Với những kiến thức xã hội phong phú và sự am hiểu sâu sắc về pháp luật, luật sư đã trở thành một địa chỉ tin cậy để truyền tải các thông tin hữu ích. Báo chí thường tìm đến các luật sư để khai thác các quan điểm cá nhân của luật sư về các vụ việc diễn ra trong đời sống xã hội, thậm chí mong muốn luật sư tiết lộ thêm các chi tiết của vụ việc/vụ án mà luật sư đang giải quyết. Đối với các luật sư, đây cũng là cơ hội cho các luật sư thực hiện chức năng xã hội của mình góp phần tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật cho người dân và quảng bá hình ảnh của mình tới công chúng. Cũng từ sự tác động qua lại giữa luật sư và báo chí mà công chúng được tiếp cận với nguồn thông tin chính xác, có cái nhìn rõ hơn về những biểu hiện tiêu cực, sai trái trong xã hội và nâng cao ý thức tuân thủ pháp luật. Đặc biệt trong giai đoạn hiện nay, nhiều hành vi vi phạm đã kịp thời bị phát hiện, kịp thời ngăn chặn được các hậu quả tiêu cực và thậm chí có vụ án oan sai đã được giải quyết nhờ có sự đấu tranh của các cơ quan báo chí và luật sư. Nếu như chức năng của báo chí là giám sát và phản biện xã hội thì chức năng của luật sư là bảo vệ lợi ích chính đáng và hợp pháp cho khách hàng, bảo đảm công lý và sự công bằng của pháp luật, trong mối tương quan này, luật sư và báo chí luôn hỗ trợ nhau qua nhiều hình thức khác nhau. Trong khi nhiều cơ quan báo chí, hãng truyền thông khá tích cực theo đuổi các câu chuyện pháp luật, luật sư thường khó tránh tiếp xúc với giới truyền thông. Nhưng quan hệ giữa luật sư với hoạt động truyền thông và những người làm nghề truyền thông cũng đặt ra cho luật sư những vấn đề đạo đức nhất định khi luật sư không chỉ là người đại diện cho khách hàng, mà còn là một thành phần của hệ thống bảo vệ pháp luật và là một công dân có trách nhiệm đặc biệt đối với việc bảo đảm công lý.

Vai trò của luật sư trong hoạt động thông tin, truyền thông là không thể phủ nhận. Tuy nhiên, giới hạn pháp lý và đạo đức khi thực hiện công việc thông tin truyền thông là việc mà mỗi luật sư cần biết để ứng xử phù hợp và thực hiện đúng trách nhiệm của mình.

Vai trò của hoạt động quảng cáo trong hành nghề luật sư

Trước tiên phải khẳng định rằng, luật sư là một nghề dịch vụ và như bất cứ một hoạt động cung ứng dịch vụ nào, luật sư cũng cần quảng bá về hình ảnh cá nhân, chất lượng các dịch vụ mà mình cung ứng cho xã hội để khách hàng (cá nhân, tổ chức) tìm đến luật sư và sử dụng dịch vụ. Có nhiều khách hàng, luật sư có nhiều việc từ đó có thu nhập cho cuộc sống, thực hiện được các trách nhiệm đối với xã hội và tích lũy cho bản thân nhiều kiến thức, kỹ năng và giá trị nghề nghiệp. Tất nhiên, chất lượng dịch vụ, kinh nghiệm, giá trị thương hiệu của một luật sư hay một tổ chức hành nghề (hãng luật) phụ thuộc vào rất nhiều yếu tố và tự bản thân “giá trị” đó đã quảng cáo cho luật sư và để khách hàng lựa chọn. Tuy nhiên, bản thân mỗi luật sư cần và nên quảng bá về cá nhân hay hãng luật của mình để giúp khách hàng có nhiều sự lựa chọn hơn, tạo ra sự đa dạng trong cung ứng dịch vụ luật sư.

Lý thuyết truyền thống về thị trường có nói đến tác hại của quảng cáo do quảng cáo chỉ làm cho khách hàng chuyển từ thương hiệu này sang thương hiệu khác, mà không làm tăng nhu cầu. Theo đó, quảng cáo được coi là yếu tố làm tăng tổng chi phí cung ứng và giá cả mà khách hàng (người tiêu dùng) phải trả. Tuy nhiên, quan điểm hiện đại về thị trường đã khẳng định quảng cáo làm tăng nhu cầu thị trường và tạo điều kiện cho các doanh nghiệp đạt được hiệu quả và quy mô sản xuất lớn. Theo nghĩa này, quảng cáo có tác dụng tích cực vì nó làm tăng sản lượng và giảm giá.^[2] Và như vậy, quảng cáo dịch vụ của luật sư không nằm ngoài lý thuyết này. Hoạt động quảng cáo của luật sư một mặt giúp luật sư không ngừng nâng cao chất lượng dịch vụ của mình để giới thiệu cho khách hàng, mặt khác giúp khách hàng có nhiều lựa chọn để sử dụng dịch vụ chất lượng với chi phí phù hợp (nếu có).

Trong quá trình hành nghề, quảng cáo cũng có mối liên hệ với hoạt động thông tin, truyền thông vì quảng cáo là hoạt động truyền thông gián tiếp giữa luật sư với khách hàng mà trong đó luật sư muốn truyền thông (có thể phải trả tiền) thông qua các phương tiện truyền thông đại chúng để đưa thông tin nhằm mục đích thuyết phục hay tác động đến người nhận thông tin. Quảng cáo là những nỗ lực của luật sư nhằm tác động tới hành vi, thói quen sử dụng dịch vụ của người tiêu dùng hay khách hàng bằng cách cung cấp những thông điệp về cung ứng dịch vụ luật sư của mình hoặc hãng luật của mình.

Theo khoản 1 Điều 2 Luật Quảng cáo năm 2012: “Quảng cáo là việc sử dụng các phương tiện nhằm giới thiệu đến công chúng sản phẩm, hàng hóa, dịch vụ có mục đích sinh lợi; sản phẩm, dịch vụ không có mục đích sinh lợi; tổ chức, cá nhân kinh doanh sản phẩm, hàng hoá, dịch vụ được giới thiệu, trừ tin thời sự; chính sách xã hội; thông tin cá nhân.”

Như vậy, quảng cáo là cách thức để luật sư giới thiệu bản thân và dịch vụ luật sư ra xã hội, cộng đồng nhằm làm tăng mức “sử dụng” dịch vụ luật sư, là phương tiện kích thích nhu cầu và tạo lập sự trung thành của khách hàng với “thương hiệu” luật sư. Mặt khác chúng ta có thể coi quảng cáo là một trong những hình thức cạnh tranh bằng cách phân biệt sản phẩm dịch vụ. Vì vậy, quảng cáo vừa là phương tiện cung cấp những thông tin cần thiết cho khách hàng, vừa là công cụ để thuyết phục khách hàng rằng dịch vụ được quảng cáo tốt hơn, ưu việt hơn các dịch vụ khác.

Giới hạn trách nhiệm pháp lý và đạo đức của luật sư khi tham gia hoạt động thông tin, truyền thông và quảng cáo

Trước tiên, mỗi luật sư là một công dân và có các quyền, nghĩa vụ pháp lý cơ bản được pháp luật công nhận và bảo vệ. Hơn thế nữa, luật sư là một người được đào tạo về pháp luật, nghề luật và có kiến thức pháp luật nên còn có trách nhiệm tư vấn và cung cấp kiến thức pháp luật cho cá nhân, tổ chức nên lại càng đòi hỏi yếu tố trách nhiệm cao hơn. Trong quá trình hành nghề, khi cung ứng các dịch vụ pháp lý, luật sư có trách nhiệm tuân thủ quy định pháp lý trong giới hạn hoạt động và bị xử lý vi phạm tùy tính chất, mức độ theo đúng trình tự pháp luật, như bất kỳ một cá nhân nào trong xã hội. Bên cạnh đó, luật sư cũng hướng tới việc phục vụ khách hàng sự tuân thủ đó. Hệ thống pháp luật hiện hành đã có những quy định để giới hạn khung pháp lý cho hoạt động nghề luật sư, thể hiện qua pháp luật nói chung và luật chuyên ngành điều chỉnh hoạt động luật sư và nghề luật sư (Luật Luật sư và các văn bản hướng dẫn thi hành). Do đó, khi tham gia vào các hoạt động thông tin, truyền thông và quảng cáo, luật sư ngoài việc tuân thủ các quy định về nghề nghiệp của mình, còn tuân thủ các quy định pháp luật như Bộ luật Dân sự, Bộ luật Hình sự, BLTTDS và BLTTHS, Luật Tiếp cận thông tin, Luật An toàn thông tin mạng, Luật Báo chí, Luật Quảng cáo, Luật An ninh mạng, Luật Bảo vệ bí mật nhà nước… các văn bản hướng dẫn thi hành và văn bản quy định về xử lý vi phạm hành chính của các lĩnh vực đó. Đó chính là các giới hạn pháp lý trực tiếp mà luật sư cần nắm rõ để tránh bị vi phạm trong quá trình hành nghề.

Ngoài ra, luật sư hành nghề còn phải tuân thủ quy tắc đạo đức và ứng xử nghề nghiệp. Các quy tắc này không phải là quy định pháp luật do nhà nước ban hành nhưng nó là những khuôn mẫu, chuẩn mực được đúc kết từ những giá trị đạo đức tốt đẹp, được ủng hộ, từ tinh thần chung của pháp luật, từ phong tục, tập quán và cả truyền thống và đặc trưng nghề nghiệp. Bản thân pháp luật không thể bao quát hết các “khía cạnh” của cuộc sống con người, có những giới hạn phải để cá nhân tự do vận hành trong khuôn khổ, chuẩn mực riêng mà được đa số chấp nhận và không ảnh hưởng đến lợi ích của đa số. Nhưng nếu không đưa ra những chuẩn mực đó thì cũng không tạo ra được giới hạn trách nhiệm cho mỗi cá nhân luật sư và xã hội sẽ trở nên hỗn loạn. Chính vì vậy, có những hành vi là quyền của mỗi cá nhân nhưng sự tự do ý chí và điều chỉnh hành vi để thực hiện các quyền đó chỉ có thể có được khi cá nhân đó thực hiện các nghĩa vụ của mình. Mặc dù các luật sư hành nghề trong khuôn khổ pháp luật nhưng vẫn phải phù hợp với đạo đức và ứng nghề nghiệp đã được công nhận. Ở Việt Nam, Bộ Quy tắc được xây dựng (thảo luận, góp ý, tổng hợp) và thông qua bởi Hội đồng luật sư toàn quốc – cơ quan cao nhất và đại diện pháp lý chính thức của giới luật sư hiện nay đã quy định về ứng xử của luật sư trong hoạt động thông tin, truyền thông và quảng cáo tại Quy tắc 31 và Quy tắc 32 (sẽ được nghiên cứu rõ trong các mục 2 và 3 dưới đây). Mỗi luật sư trong quá trình hành nghề, ngoài yêu cầu tuân theo pháp luật, khi đưa ra các quan điểm, ý kiến pháp lý về sự việc/vụ án/tình tiết… mà mình đang làm hoặc chỉ đơn giản là một thông tin có được ra truyền thông, hoặc khi đưa ra các thông tin để quảng bá cho hình ảnh và nghề nghiệp của mình phải hiểu biết rõ các giới hạn đạo đức và ứng xử nghề nghiệp, mặc dù nó có thể không phải là quy định pháp luật. Có như vậy luật sư mới hoàn thành trọng trách của mình và có được sự tín nhiệm, tin tưởng của người dân, cộng đồng xã hội và Nhà nước.

[1] http://www.hcmcbar.org/NewsDetail.aspx?CatPK=6&NewsPK=215 (Tài liệu tham khảo) Hướng dẫn của Liên đoàn luật sư về Bộ Quy tắc Đạo đức và Ứng xử nghề nghiệp.

[2] https://vietnamfinance.vn/quang-cao-la-gi-phan-biet-giua-tiep-thi-va-quang-cao- 20180504224212878.htm