Khái niệm tội phạm học so sánh

Khái niệm tội phạm học so sánh đã được đề cập trong nhiều công trình nghiên cứu của các học giả trên thế giới. Trong đó, các tác giả đã đưa ra nhiều định nghĩa khác nhau về tội phạm học so sánh. Điều này đã phần nào phản ánh các quan niệm khác nhau về tội phạm học so sánh do thực trạng phát triển của lĩnh vực này ở các thời điểm khác nhau.

>>> Xem thêm: Tội phạm học so sánh và ý nghĩa của việc nghiên cứu tội phạm học so sánh

Trước tiên, phải kể đến quan niệm truyền thống, tội phạm học so sánh.  trong hầu hết các công trình nghiên cứu đầu tiên về tội phạm học so sánh những năm 60 của thế kỷ 20 đều thể hiện quan điểm chung về tội phạm học so sánh với những nội dung như: “Tên gọi tội phạm học so sánh được dùng để mô tả sự nghiên cứu vượt qua những biên giới quốc gia mà những phân tích những sự khác biệt trong hoạt động tội phạm”; hoặc cho rằng tội phạm học so sánh “về cơ bản thể hiện ở chỗ thực hiện một cách kỹ lưỡng việc mô tả, thông tin và so sánh với nhau kết quả thực nghiệm về tội phạm và hình phạt của nước ngoài”. Một định nghĩa khác về tội phạm học so sánh được đưa ra vào những năm 80 cũng có quan điểm tương tự: “Tội phạm học so sánh lịch sử nghiên cứu những hiện tượng xã hội của tội phạm ngang qua các nền văn hóa để phân biệt những sự khác nhau và giống nhau trong các loại tội phạm”.

Các định nghĩa nêu trên có thể được coi là quan niệm ban đầu về tội phạm học so sánh, trong đó chủ yếu là mô tả phương pháp và phạm vi nghiên cứu so sánh liên quan đến tội phạm của tội phạm học so sánh. Đó là nghiên cứu so sánh kết quả nghiên cứu thực nghiệm về tội phạm của các quốc gia khác nhau. Đây cũng là đặc điểm cốt lõi của tội phạm học so sánh theo quan niệm truyền thống, nghiên cứu các hiện tượng liên quan đến tội phạm không bó hẹp trong một quốc gia một nền văn hóa mà trong nhiều quốc gia nhiều nền văn hóa khác nhau để rút ra sự khác biệt và tương đồng về tội phạm giữa các quốc gia cũng như các nền văn hóa. Cũng vì vậy có học giả còn gội tội phạm học so sánh là “Tội phạm học ngang – quốc gia” hay tội phạm học vượt qua biên giới quốc gia.

Sau này, do chịu sự tác động và thúc đẩy mạnh mẽ quá trình toàn cầu hóa, của sự phát triển khoa học công nghệ và thông tin, sự thống nhất châu âu và sự gia tăng tội phạm có tính chất xuyên quốc gia, tội phạm học so sánh đã phát triển và có diện báo mới. Tiêu biểu cho quan niệm về tội phạm học so sánh của thế kỷ XXI có thể kể đến là quan niệm của giáo sư Hans Joachim Schneider – nhà tội phạm học nổi tiếng thế giới và tác giả của rất nhiều công trình về tội phạm học nói chung và tội phạm học so sánh nói riêng. Theo ông, “Tội phạm học so sánh là một lĩnh vực khoa học nghiên cứu sự khác biệt của tội phạm nguyên nhân của tội phạm và kiểm soát tội phạm trong các hệ thống xã hội khác nhau hoặc các liên kết khác nhau của hệ thống xã hội. Ngoài ra, nó còn mô tả và xác định nguyên nhân của tội phạm vượt qua biên giới – vi phạm luật hình sự của nhiều quốc gia hoặc gây thiệt hại trong nhiều quốc gia hơn quốc gia mà tội phạm được thực hiện. Cũng thuộc về tội phạm học so sánh là sự nhìn nhận tổng quát về học thuyết tội phạm học, lịch sử của nó và các thành tựu hiện tại trong nghiên cứu lý thuyết về tội phạm học ở các nước”. Quan niệm này khái quát được đầy đủ và toàn diện các đối tượng nghiên cứu, đồng thời phản ánh được những nội dung và đặc điểm cơ bản của tội phạm học so sánh trong thế kỷ XXI. Theo đó, đối tượng nghiên cứu so sánh của tội phạm học so sánh cũng là đối tượng nghiên cứu của tội phạm học nói chung. Đó là tội phạm hiện thực, nguyên nhân của tội phạm và kiểm soát tội phạm.

Tuy nhiên, điểm đặc biệt của tội phạm học so sánh thể hiện ở phạm vi nghiên cứu so sánh của tính quốc tế. Tội phạm học so sánh nghiên cứu các đối tượng nghiên cứu của tội phạm học không giới hạn trong một xã hội, một quốc gia mà nghiên cứu so sánh các đối tượng này giữa các xã hội, các quốc gia hoặc giữa các nhóm xã hội, nhóm quốc gia thuộc các khu vực khác nhau trên thế giới. Việc nghiên cứu so sánh các kết quả nghiên cứu thực nghiệm về tội phạm, về nguyên nhân của tội phạm và về kiểm soát tội phạm của các xã hội, các quốc gia khác nhau được gắn kết với việc nghiên cứu, phân tích bối cảnh lịch sử, văn hóa, chính trị và kinh tế của các xã hội, các quốc gia thuộc phạm vi so sánh. Việc mô tả nhóm đối tượng nghiên cứu này trong định nghĩa nêu trên đã phản ánh đặc điểm thứ nhất của tội phạm học so sánh là tội phạm học thực nghiệm nhưng mang tính quốc tế. Do vậy, tội phạm học so sánh cũng được gọi là tội phạm học so sánh quốc tế. Đây được coi là đặc điểm cơ bản của tội phạm học so sánh. Cũng chính giáo sư Hans Joachim Schneider sau này đã đưa ra định nghĩa cho tội phạm học so sánh quốc tế như sau: “Tội phạm học so sánh quốc tế là khoa học xã hội nghiên cứu một cách hệ thống hiện tượng tội phạm là những hiện tượng hiện thực, những nguyên nhân của chúng và sự kiểm soát chúng trong hợp tác quốc tế và với hiệu quả quốc tế”.

Nhóm đối tượng nghiên cứu thứ hai của tội phạm học so sánh được lưu trong định nghĩa trên là tội phạm xuyên quốc gia và nguyên nhân của tội phạm xuyên quốc gia. Chính nhóm đối tượng nghiên cứu này quy định đặc điểm tiếp theo của tội phạm học so sánh là tính xuyên quốc gia và sau đó đã có nhiều học giả gọi tội phạm học so sánh là tội phạm học so sánh xuyên quốc gia hoặc tội phạm học xuyên quốc gia và so sánh.

Tội phạm học so sánh không chỉ là tội phạm học so sánh thực nghiệm như đã nêu mà còn là tội phạm học so sánh lý thuyết. Đặc điểm này được rút ra từ nhóm biết tự nhiên cứu so sánh thứ ba được lưu trong định nghĩa trên về tội phạm học so sánh. Đó là các học thuyết tội phạm học và thành tựu trong nghiên cứu lý thuyết về tội phạm học của các xã hội, các quốc gia hoặc các khu vực khác nhau trên thế giới. Như vậy, tội phạm học so sánh không chỉ nghiên cứu so sánh các kết quả nghiên cứu thực nghiệm tội phạm học mà còn nghiên cứu so sánh các vấn đề lý thuyết của tội phạm học trong các xã hội, các quốc gia hoặc trong các khu vực khác nhau trên thế giới.

Tóm lại, tội phạm học so sánh có thể được gọi bằng nhiều tên khác nhau, phản ánh các đặc điểm khác nhau của tội phạm học so sánh. Đó là tội phạm học so sánh thực nghiệm, tội phạm học so sánh quốc tế, tội phạm học so sánh xuyên quốc gia và tội phạm học so sánh lý thuyết.

Nền tảng của tội phạm học so sánh ngày nay trước hết là các công trình nghiên cứu về các nhóm đối tượng nghiên cứu của tội phạm học so sánh đã được lưu trên. Bên cạnh đó, tội phạm học so sánh còn dựa vào các tổ chức quốc tế nghiên cứu về tội phạm học so sánh. Sự tồn tại của các tổ chức quốc tế này có ý nghĩa quan trọng đối với định hướng cũng như chất lượng nghiên cứu của tội phạm học so sánh. Sự tiếp tục gia tăng và phát triển của các tổ chức quốc tế nghiên cứu về tội phạm học so sánh đã tạo điều kiện cho sự phát triển của tội phạm học so sánh. Hiện nay, có rất nhiều tổ chức quốc tế không chỉ thực hiện hay tham gia thực hiện nghiên cứu so sánh về tội phạm, về nguyên nhân của tội phạm và kiểm soát tội phạm mà còn cung cấp dữ liệu thực tiễn cho việc nghiên cứu so sánh và khai thác hiệu quả các kết quả nghiên cứu phục vụ cho mục đích hoạt động của tổ chức, góp phần thúc đẩy hợp tác quốc tế trong phòng ngừa tội phạm. Đó chủ yếu là các tổ chức của Liên hợp quốc và Liên minh châu Âu như Trung tâm quốc tế về phòng ngừa tội phạm đóng tại Montreal – Canada; Trung tâm về phòng ngừa tội phạm quốc tế của Liên hợp quốc có trụ sở tại Viên – Áo; Viện nghiên cứu quốc tế về tội phạm và tư pháp của Liên hợp quốc đóng tại Turin – Ý; các viện về phòng ngừa tội phạm của Liên hợp quốc ở tất cả các châu lục, trong đó có những hoạt động đặc biệt tích cực là: viện châu âu về phòng ngừa và kiểm soát tội phạm, liên kết với Liên hợp quốc, có trụ sở tại Helsinki – Phần Lan; Viện Viễn đông và châu Á của Liên hợp quốc về phòng ngừa tội phạm và xử lý người phạm tội có trụ sở tại Tokyo – Nhật Bản.