Bảo đảm quyền con người trong đấu tranh phòng chống tội phạm của CAND

Vai trò và trách nhiệm bảo đảm quyền con người trong đấu tranh phòng chống tội phạm của của cán bộ, chiến sĩ Công an nhân dân (CAND)

Bảo đảm quyền con người, quyền công dân là một trong những vấn đề quan trọng, được Đảng và Nhà nước đặc biệt quan tâm. Chủ trương nhất quán đó đã được thể hiện trong các Văn kiện của Đảng, Hiến pháp năm 2013 và hệ thống pháp luật. Trách nhiệm bảo đảm quyền con người trong xã hội trước tiên thuộc về Nhà nước, thông qua hệ thống pháp luật xác lập cơ sở pháp lý đối với các quyền con người, quyền công dân và hoạt động của các cơ quan trong bộ máy Nhà nước. Do đó, nhận thức đầy đủ, quán triệt nghiêm túc vai trò và không ngừng nâng cao trách nhiệm bảo đảm quyền con người trong đấu tranh phòng, chống tội phạm là yêu cầu, đòi hỏi tất yếu đối với mỗi cán bộ, chiến sĩ CAND.

Với vị trí, chức năng là lực lượng nòng cốt của lực lượng vũ trang nhân dân trong sự nghiệp bảo vệ an ninh quốc gia và giữ gìn trật tự, an toàn xã hội của Nhà nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam, trong quá trình thực hiện nhiệm vụ này luôn đòi hỏi cán bộ, chiến sĩ Công an nhân dân (CAND) phải quán triệt nghiêm túc việc bảo đảm quyền con người; trong đó, nội dung cốt lõi là tạo ra các điều kiện cần thiết trong quá trình thực hiện các hoạt động ngăn ngừa, phát hiện, điều tra, truy tố tội phạm, để các cá nhân, tổ chức có liên quan trong vụ án hình sự có thể tiếp cận, thụ hưởng được các quyền của họ theo quy định của pháp luật, đồng thời góp phần hạn chế, ngăn ngừa nguy cơ xâm hại quyền con người từ các cơ quan tiến hành tố tụng và các chủ thể khác. Do đó, nhận thức đầy đủ, quán triệt nghiêm túc vai trò và không ngừng nâng cao trách nhiệm bảo đảm quyền con người trong đấu tranh phòng, chống tội phạm là yêu cầu, đòi hỏi tất yếu đối với mỗi cán bộ, chiến sĩ CAND.

1. Vai trò bảo đảm quyền con người trong đấu tranh phòng, chống tội phạm của lực lượng CAND

 Một là, bảo đảm quyền con người trong đấu tranh phòng, chống tội phạm của lực lượng CAND góp phần thực hiện mục tiêu cải cách tư pháp của Đảng, Nhà nước

Có thể khẳng định, một trong những mục tiêu của công cuộc cải cách tư pháp là hướng tới việc bảo vệ quyền con người, quyền công dân. Cải cách tư pháp là nhằm bảo đảm ngày càng tốt hơn quyền con người, tránh các hành vi xâm hại quyền con người từ bất cứ cơ quan, tổ chức, cá nhân nào, đặc biệt là những người, tổ chức mang quyền lực Nhà nước. Như vậy, hoạt động của các cơ quan Nhà nước, cá nhân, tổ chức khác nhằm bảo đảm quyền con người, đều mang những ý nghĩa nhất định, góp phần hướng tới sự thành công của công cuộc cải cách tư pháp ở Việt Nam hiện nay.

Với chức năng, nhiệm vụ được giao, CAND là lực lượng nòng cốt trên mặt trận bảo vệ an ninh chính trị và giữ gìn trật tự an toàn xã hội; là công cụ hữu hiệu để bảo vệ các quyền, tự do của con người, hạn chế đến mức thấp nhất những biểu hiện xâm phạm quyền con người, quyền công dân. Bảo đảm quyền con người trong phòng, chống tội phạm của CAND thể hiện trách nhiệm của lực lượng CAND nói chung, của từng cán bộ, chiến sĩ CAND nói riêng trong việc tôn trọng, bảo vệ, bảo đảm quyền con người, quyền công dân. Những hoạt động đó góp phần thiết thực vào việc thực hiện mục tiêu cải cách tư pháp của Đảng và Nhà nước.

 Hai là, bảo đảm quyền con người trong đấu tranh phòng, chống tội phạm của lực lượng CAND tạo điều kiện cho việc truy tố, xét xử tội phạm đúng người, đúng tội, tránh oan sai

Quá trình đấu tranh phòng, chống tội phạm của lực lượng CAND gắn liền với các giai đoạn tố tụng hình sự. Mỗi giai đoạn tố tụng hình sự có vai trò nhất định, góp phần giải quyết đúng đắn vụ án hình sự. Các giai đoạn tố tụng hình sự thường được chia thành: Giai đoạn khởi tố vụ án hình sự; điều tra vụ án hình sự; truy tố; xét xử và thi hành án hình sự. Cơ quan điều tra CAND có thẩm quyền khởi tố, điều tra vụ án hình sự. Trong đó, cơ quan điều tra căn cứ vào các quy định của pháp luật tố tụng hình sự và dưới sự kiểm sát của Viện kiểm sát tiến hành các biện pháp cần thiết nhằm thu thập, củng cố các chứng cứ, nghiên cứu các tình tiết của vụ án hình sự, phát hiện nhanh chóng, đầy đủ tội phạm để truy cứu trách nhiệm hình sự, đồng thời bảo đảm cho việc bồi thường thiệt hại về vật chất do tội phạm gây nên, trên cơ sở đó quyết định đình chỉ điều tra vụ án hình sự hoặc chuyển toàn bộ các tài liệu của vụ án đó cho Viện kiểm sát kèm theo kết luận điều tra và đề nghị truy tố bị can.

Trong giai đoạn khởi tố, điều tra vụ án hình sự, nhiều biện pháp sẽ được cơ quan điều tra tiến hành để chứng minh việc thực hiện tội phạm và người phạm tội, xác định nguyên nhân, điều kiện phạm tội, kiến nghị các cơ quan, tổ chức áp dụng các biện pháp khắc phục, phòng ngừa tội phạm. Vì thế, các hoạt động bảo đảm quyền con người trong giai đoạn này có ý nghĩa rất quan trọng; đòi hỏi cơ quan điều tra CAND vừa phải áp dụng đúng các quy định pháp luật, cung cấp cơ sở pháp lý, cơ sở thực tế cho việc truy tố, xét xử vụ án; vừa phải bảo đảm công lý, quyền con người, quyền công dân, không được bỏ lọt tội phạm, làm oan người vô tội. Qua đó, nhằm tăng cường pháp chế, góp phần có hiệu quả vào cuộc đấu tranh phòng và chống tội phạm trong toàn xã hội.

 Ba là, bảo đảm quyền con người trong đấu tranh phòng, chống tội phạm của lực lượng CAND  khẳng định địa vị pháp lý của những người tham gia tố tụng hình sự, minh bạch hóa các quyền và nghĩa vụ của những người tham gia tố tụng hình sự trong hoạt động khởi tố, điều tra vụ án hình sự

BLTTHS  năm 2015 xác định người tham gia tố tụng gồm: Người tố giác, báo tin về tội phạm, kiến nghị khởi tố; người bị tố giác, người bị kiến nghị khởi tố; người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp; người bị bắt; người bị tạm giữ; bị can; bị cáo; bị hại; nguyên đơn dân sự; bị đơn dân sự; người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan đến vụ án; người làm chứng; người chứng kiến; người giám định; người định giá tài sản; người phiên dịch, người dịch thuật; người bào chữa; người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của bị hại, đương sự; người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người bị tố giác, bị kiến nghị khởi tố; người đại diện theo pháp luật của pháp nhân phạm tội, người đại diện khác theo quy định của BLTTHS.

Trong giai đoạn khởi tố, điều tra vụ án hình sự do CAND tiến hành liên quan trực tiếp tới những người tham gia tố tụng sau: Người tố giác, báo tin về tội phạm, kiến nghị khởi tố; người bị tố giác, người bị kiến nghị khởi tố; người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp; người bị bắt; người bị tạm giữ; bị can; bị hại; nguyên đơn dân sự; bị đơn dân sự; người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan đến vụ án; người làm chứng; người chứng kiến; người giám định; người định giá tài sản; người phiên dịch, người dịch thuật; người bào chữa; người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của bị hại, đương sự; người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người bị tố giác, bị kiến nghị khởi tố; người đại diện theo pháp luật của pháp nhân phạm tội, người đại diện khác theo quy định của BLTTHS.

Mỗi diện người tham gia tố tụng hình sự có những quyền và nghĩa vụ pháp lý do pháp luật quy định, khẳng định địa vị pháp lý của họ. Xem xét một cách khách quan, người tham gia tố tụng bao giờ cũng ở địa vị yếu thế hơn so với người tiến hành tố tụng. Bởi vì, người tiến hành tố tụng là chủ thể có quyền chủ động hoàn toàn trong tố tụng hình sự nói chung cũng như trong việc thu thập, đánh giá chứng cứ. Điều này có thể dẫn đến tình trạng vai trò nổi trội, áp đảo của các cơ quan tiến hành tố tụng và vai trò bị động, yếu ớt của những người tham gia tố tụng. Vì thế, yêu cầu bảo đảm quyền con người trong đấu tranh phòng, chống tội phạm của lực lượng CAND sẽ trực tiếp khẳng định địa vị pháp lý của những người tham gia tố tụng hình sự với những quyền, nghĩa vụ cụ thể được quy định trong pháp luật. Qua đó, sẽ minh bạch hóa, hiện thực hóa các quyền và nghĩa vụ của những người tham gia tố tụng hình sự trong hoạt động khởi tố, điều tra vụ án; bảo đảm tính công khai, dân chủ, công bằng trong hoạt động của CAND nói chung và hoạt động của cơ quan tư pháp nói riêng. Điều này còn có vai trò quan trọng trong kiểm soát, hạn chế sự vi phạm các quyền con người từ các cơ quan công quyền nói chung, từ lực lượng CAND nói riêng; đồng thời tăng cường tác dụng giáo dục, nêu cao ý thức biết tự bảo vệ các quyền con người của mỗi cá nhân trong tố tụng hình sự.

2. Yêu cầu nâng cao trách nhiệm bảo đảm quyền con người trong đấu tranh phòng, chống tội phạm của cán bộ, chiến sĩ CAND

 Thứ nhất, khẳng định trách nhiệm bảo đảm quyền con người trong đấu tranh phòng, chống tội phạm của cán bộ, chiến sĩ CAND là trách nhiệm Hiến định và luật định

Trách nhiệm bảo đảm quyền con người trong đấu tranh phòng, chống tội phạm của CAND  được xác định trên cơ sở quy định của Hiến pháp (Chương II. Quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân) và các văn bản quy phạm pháp luật khác (BLHS, BLTTHS, Luật CAND, Luật tổ chức CQĐT hình sự…). Trong đó, CAND được xác định là lực lượng nòng cốt trong đấu tranh phòng, chống tội phạm^[1]; phải bảo vệ tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, tài sản, quyền tự do, dân chủ của công dân, quyền và lợi ích hợp pháp của cơ quan, tổ chức, cá nhân^[2]; khi tiến hành tố tụng phải tôn trọng và bảo vệ quyền con người, quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân; thường xuyên kiểm tra tính hợp pháp và sự cần thiết của những biện pháp đã áp dụng, kịp thời hủy bỏ hoặc thay đổi những biện pháp đó nếu xét thấy có vi phạm pháp luật hoặc không còn cần thiết^[3].

Trách nhiệm bảo đảm quyền con người đòi hỏi cán bộ, chiến sĩ CAND khi thực hiện chức năng, nhiệm vụ của mình phải tích cực, chủ động nắm vững thẩm quyền, thực hiện đầy đủ nghĩa vụ, trách nhiệm trong phòng ngừa, phát hiện, ngăn chặn, đấu tranh chống tội phạm, bảo đảm các quyền con người, quyền công dân của những người tham gia tố tụng được tiến hành theo đúng quy định của pháp luật. Bất kỳ sự vi phạm nào của cán bộ, chiến sĩ CAND trong quá trình đấu tranh phòng, chống tội phạm đều có thể trực tiếp xâm phạm tới việc bảo đảm quyền con người của những người tham gia tố tụng. Chính vì vậy, khẳng định quyền con người có được bảo đảm tốt hay không phụ thuộc rất lớn vào hiệu quả bảo đảm quyền con người của lực lượng CAND – lực lượng chuyên trách trong đấu tranh phòng, chống tội phạm.

Thứ hai, trách nhiệm của CAND trong hiện thực hóa các quyền con người của những người tham gia tố tụng thông qua quá trình khám phá, điều tra, xử lý vụ án hình sự 

Bảo đảm quyền con người được thực hiện thông qua nhiều phương thức khác nhau. Đối với mỗi cơ quan Nhà nước, phụ thuộc vào thẩm quyền được giao, có thể độc lập hoặc phối hợp với các cơ quan, tổ chức khác tiến hành các phương thức với những hoạt động cụ thể nhằm bảo đảm quyền con người. Căn cứ thẩm quyền của CAND  được pháp luật quy định, CAND có trách nhiệm khám phá, điều tra, xử lý vụ án hình sự, giữ vững an ninh quốc gia, trật tự an toàn xã hội.

Trong quá trình khám phá, điều tra, xử lý vụ án hình sự, yêu cầu bảo đảm quyền con người đòi hỏi cán bộ, chiến sĩ CAND  phải: Xác định đầy đủ các quyền của người tham gia tố tụng hình sự tùy theo địa vị tố tụng của họ; tạo điều kiện cho họ có thể tiếp cận, thụ hưởng các quyền này; không để ai xâm phạm (chống đối, ngăn cản việc thực hiện) các quyền con người; khôi phục các quyền con người khi bị xâm phạm; việc hạn chế các quyền con người phải trên cơ sở quy định của luật, áp dụng chính xác với các trường hợp cụ thể trong vụ án hình sự.

Bên cạnh đó, thông qua đấu tranh phòng, chống tội phạm, lực lượng CAND sẽ xác định được nguyên nhân, điều kiện làm phát sinh tội phạm, tiến hành các biện pháp ngăn chặn tội phạm hoặc các biện pháp chứng minh tội phạm, người thực hiện hành vi phạm tội, tạo điều kiện cho việc truy tố, xét xử đúng người, đúng tội, đúng pháp luật; bảo đảm trật tự kỷ cương. Điều này khẳng định sự tương đồng trong mục đích đấu tranh phòng, chống tội phạm với mục đích bảo đảm quyền con người. Con người chỉ thực sự được hưởng đầy đủ các quyền con người khi trước tiên được bảo vệ các quyền thiết thân nhất của mình, trong đó có quyền được tôn trọng về nhân phẩm, danh dự, quyền tự do thân thể và được sống trong môi trường an toàn.

Thứ ba, thực hiện nghiêm quy định về các biện pháp công tác, sử dụng vũ khí, công cụ hỗ trợ, phương tiện nghiệp vụ của ngành Công an trong đấu tranh phòng, chống tội phạm

Công tác phát hiện, điều tra, xử lý tội phạm đòi hỏi lực lượng CAND phải tiến hành đồng bộ các biện pháp nghiệp vụ (điều tra cơ bản, sưu tra, xác minh hiềm nghi, xây dựng, sử dụng cộng tác viên bí mật, tuần tra kiểm soát công khai và bí mật….) và các biện pháp khác (biện pháp về kinh tế, văn hóa, giáo dục) theo quy định của pháp luật nhằm phát hiện tội phạm hoặc những thông tin liên quan đến tội phạm, đồng thời tổ chức thực hiện hoạt động khởi tố, điều tra theo thẩm quyền để phục vụ cho việc xử lý tội phạm. Nhằm giúp cho lực lượng CAND thực hiện tốt chức năng, nhiệm vụ của mình, pháp luật còn quy định quyền sử dụng vũ khí, vật liệu nổ và công cụ hỗ trợ trong những trường hợp nhất định.

Theo quy định của Luật Quản lý, sử dụng vũ khí, vật liệu nổ và công cụ hỗ trợ năm 2017, lực lượng CAND được trang bị vũ khí (những thiết bị, phương tiện hoặc tổ hợp những phương tiện được chế tạo, sản xuất có khả năng gây sát thương, nguy hại cho tính mạng, sức khỏe của con người, phá hủy kết cấu vật chất) và công cụ hỗ trợ (phương tiện, động vật nghiệp vụ được sử dụng để thi hành công vụ, thực hiện nhiệm vụ bảo vệ nhằm hạn chế, ngăn chặn người có hành vi vi phạm pháp luật chống trả, trốn chạy; bảo vệ người thi hành công vụ, người thực hiện nhiệm vụ bảo vệ hoặc báo hiệu khẩn cấp)[4]. Vì thế, việc bảo đảm quyền con người trong đấu tranh phòng, chống tội phạm của CAND được tiến hành bằng các biện pháp công tác, sử dụng vũ khí, công cụ hỗ trợ, phương tiện nghiệp vụ của ngành Công an. Để vừa đáp ứng yêu cầu đấu tranh phòng, chống tội phạm vừa bảo đảm quyền con người trong quá trình này, đòi hỏi cán bộ, chiến sĩ CAND phải tuân thủ triệt để quy định pháp luật trong sử dụng các biện pháp công tác cũng như vũ khí, vật liệu nổ, công cụ hỗ trợ.

 Thứ tư, tạo điều kiện và đề cao vai trò của các cơ quan, tổ chức, cá nhân trong đấu tranh phòng, chống tội phạm

Bảo đảm quyền con người trong đấu tranh phòng, chống tội phạm là một hoạt động phức tạp, lâu dài, nhạy cảm và có những đòi hỏi ngày càng cao. Trong điều kiện hiện nay, khi tội phạm ngày càng diễn biến phức tạp, có xu hướng gia tăng, thì càng cần thiết phải có sự phối hợp, thực hiện đồng bộ của tất cả các cấp, các ngành, của toàn hệ thống chính trị trong đấu tranh phòng, chống tội phạm và tham gia bảo đảm quyền con người. Thông qua việc phát huy vai trò của các cơ quan, tổ chức, sẽ nâng cao nhận thức, ý thức bảo vệ, bảo đảm quyền con người của toàn xã hội; tạo nên sức mạnh tổng hợp trong thiết lập các điều kiện cần thiết cho việc thực hiện các quyền con người. Lực lượng CAND sẽ đóng vai trò chủ công, nòng cốt trong đấu tranh phòng, chống tội phạm và bảo đảm quyền con người trong đấu tranh phòng, chống tội phạm; tạo thành sự kết nối trách nhiệm của toàn xã hội, xây dựng một xã hội an toàn, lành mạnh. Hiệu quả công tác bảo đảm quyền con người trong đấu tranh phòng, chống tội phạm của các cơ quan, tổ chức, cá nhân được tính đến trên cả hai phương diện. Đó là, các cơ quan, tổ chức, cá nhân sẽ góp phần giám sát quá trình thực hiện việc bảo đảm quyền con người của lực lượng CAND; đồng thời họ sẽ cùng với lực lượng CAND tạo ra và tổ chức thực hiện các quyền con người trên thực tế. Thực tiễn đã chứng minh vai trò giám sát của nhân dân và sức mạnh tổng hợp bảo đảm quyền con người của toàn hệ thống chính trị, dưới sự lãnh đạo của Đảng, sự quản lý của Nhà nước, phát huy vai trò của cơ quan chuyên trách, nòng cốt là lực lượng cảnh sát hình sự.

Như vậy, bảo đảm quyền con người trong đấu tranh phòng, chống tội phạm của CAND có vai trò đặc biệt quan trọng, góp phần thực hiện mục tiêu cải cách tư pháp của Đảng, Nhà nước; tạo điều kiện cho việc truy tố, xét xử tội phạm đúng người, đúng tội, tránh oan sai; khẳng định địa vị pháp lý của những người tham gia tố tụng hình sự, minh bạch hóa các quyền và nghĩa vụ của những người tham gia tố tụng hình sự trong hoạt động khởi tố, điều tra vụ án hình sự. Do đó, cần đặc biệt quan tâm tới việc nâng cao trách nhiệm bảo đảm quyền con người trong đấu tranh phòng, chống tội phạm của cán bộ, chiến sĩ CAND; trong đó, khẳng định trách nhiệm bảo đảm quyền con người trong đấu tranh phòng, chống tội phạm của cán bộ, chiến sĩ CAND là trách nhiệm Hiến định và luật định; trách nhiệm của CAND trong hiện thực hóa các quyền con người của những người tham gia tố tụng thông qua quá trình khám phá, điều tra, xử lý vụ án hình sự; thực hiện nghiêm quy định về các biện pháp công tác, sử dụng vũ khí, công cụ hỗ trợ, phương tiện nghiệp vụ của ngành công an trong đấu tranh phòng, chống tội phạm; tạo điều kiện và đề cao vai trò của các cơ quan, tổ chức, cá nhân trong đấu tranh phòng, chống tội phạm.

Theo: Đỗ Thị Ngọc Lan ( Phòng 4 Cục CSHS Bộ Công an)

[1] Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 2013; Luật Công an nhân dân năm 2014.

[2] Luật Công an nhân dân năm 2014

[3] Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015

[4] Luật quản lý, sử dụng vũ khí, vật liệu nổ và công cụ hỗ trợ năm 2017