Lịch sử sự ra đời của pháp luật cạnh tranh trên thế giới

Tổng quan chung về lịch sử sự ra đời của pháp luật cạnh tranh trên thế giới. Pháp luật cạnh tranh ra đời cùng với sự thừa nhận và đảm bảo quyền tự do  kinh doanh. Theo nghĩa kinh điển, pháp luật cạnh tranh chỉ bao hàm các quy định ngăn cấm những hành vi cạnh tranh không lành mạnh theo cách hiểu của ngày nay.

Bài 6: Tổng quan chung

Bài này nằm trong Phần III. Lịch sử sự ra đời của pháp luật cạnh tranh trên thế giới của Chương I – Tổng quan chung về cạnh tranh, chính sách cạnh tranh và luật cạnh tranh.

Các bài khác tại Phần I

• Bài 1: Khái niệm, đặc trưng và ý nghĩa của cạnh tranh
• Bài 2: Các hình thức tồn tại của cạnh tranh
• Bài 3: Khái niệm chính sách cạnh tranh

Các bài khác tại Phần II

• Bài 4: Vai trò của pháp luật cạnh tranh
• Bài 5: Mục tiêu của Luật Cạnh tranh

1. Sự cần thiết phải có sự can thiệp của Nhà nước đối với môi trường cạnh tranh

Cạnh tranh là hiện tượng tất yếu, là động lực phát triển của  thị trường. Tuy nhiên, trong lịch sử phát triển của  thị trường, đã có một thời kỳ, nguyên tắc tự do trong cạnh tranh được tôn trọng tuyệt đối đến mức, Nhà nước cho dù  là chủ thể của quyền lực xã hội đã không được quyền can thiệp vào các quan hệ thị trường. Điều này lý giải tại sao cạnh tranh đã có từ lâu nhưng pháp luật về cạnh tranh lại xuất hiện muộn hơn rất nhiều. Những lý do cần có sự can thiệp và điều tiết của Nhà nước đối với môi trường cạnh tranh chính là lý do cần phải có pháp luật với tư cách là công cụ chủ yếu và hữu hiệu nhất của Nhà nước để quản lý xã hội và quản lý nền  kinh tế.

Khi bàn đến sự cần thiết phải có pháp luật cạnh tranh đối với đời sống kinh tế, cũng cần phải làm rõ vai trò kinh tế của Nhà nước, tạo nên những lý do chính yếu về sự xuất hiện cũng như xác định giới hạn điều tiết của Nhà nước và pháp luật trong môi trường cạnh tranh.

Bất kỳ Nhà nước nào trong lịch sử loài người đều có chức năng kinh tế. Bởi lẽ, những biến chuyển cơ bản  trong đời sống kinh tế và những thay đổi trong xã hội là nguyên nhân, là môi trường thai nghén ra Nhà nước. Chính vì thế, Nhà nước là một bộ máy đặc biệt để bảo đảm sự thống  trị về kinh tế, để thực hiện quyền lực về chính trị và thực hiện sự tác  động về tư tưởng  đối với quần chúng. Vai trò quản lý kinh tế (việc thực  hiện quyền thống  trị kinh tế) thể hiện ở việc bảo  đảm  quyền lực kinh tế của  giai cấp thống trị và ở nội dung duy trì trật tự kinh tế của xã hội. Tùy vào mô hình Nhà nước và tùy vào từng thời kỳ, vai trò kinh tế của Nhà nước có nội dung và được thực hiện khác nhau. Trong thời kỳ kinh tế thị trường cổ điển của giai cấp  tư bản, Nhà nước chỉ có chức năng bảo vệ an ninh, xây dựng luật pháp và xét xử tranh  chấp; pháp luật chỉ giới hạn  ở việc quản lý chung đời sống dân sự và trật tự xã hội. Chức năng đó đủ để pháp luật và Nhà nước tạo lập một môi trường  cho cạnh tranh và quan hệ thị trường  vận động linh hoạt, năng động, làm cho mọi khuyết  tật của  thị trường được  bộc  lộ một cách mạnh mẽ. Sự thất bại của mô hình kinh tế chỉ huy ở các nước xã hội chủ nghĩa  và những cuộc khủng hoảng kéo dài trên  thị trường  tự do của Nhà nước tư sản là những nguyên nhân, là động lực để  thiết lập mô hình kinh tế thị trường hiện đại.Trong mô hình này, ở tầm vĩ mô về cơ bản do bàn tay vô hình của  thị trường  điều tiết. Vai trò kinh tế của Nhà nước là vừa hạn  chế  những khuyết  tật của  thị trường,  vừa tạo môi trường cho  ưu thế của  thị  trường phát  huy tác dụng tích cực. Với vai trò đó, Nhà nước  không còn là người cầm chèo cho nền  kinh tế, mà có vai trò là người cầm  lái cho nó.

Trong  đời sống cạnh tranh  của  thị trường  cũng vậy, Nhà nước  bằng công cụ pháp luật cạnh tranh phải  can  thiệp  để  duy trì một trật tự chung đảm  bảo  sự lành mạnh và phát  triển của  thị trường.

2. Quá trình phát triển của pháp luật cạnh tranh

Pháp luật cạnh tranh  ra đời cùng với sự thừa  nhận  và đảm  bảo  quyền tự do  kinh doanh. Theo  nghĩa  kinh điển,  pháp luật cạnh tranh  chỉ bao  hàm  các  quy  định  ngăn cấm  những hành  vi cạnh tranh  không lành mạnh theo  cách hiểu của  ngày  nay.  Sở dĩ như vậy là vì, trong  lịch sử đã có lúc người ta chưa  biết đến  hiện tượng  độc  quyền và sự tác hại của nó. Đó là thời kỳ của chủ nghĩa  tư bản  tự do. Trong Bộ luật Dân sự của Pháp (Code civil – 1804), Điều 1382 và 1383 quy định về trách nhiệm dân  sự ngoài  hợp đồng33. Từ đó,  những trách  nhiệm  phát  sinh  cho  các  thương nhân  trong  cạnh tranh được  án  lệ của  nước  Pháp coi là một loại hình mới của  trách  nhiệm  bồi thường thiệt hại ngoài  hợp đồng. Trên cơ sở đó, những hành  vi cạnh tranh mà ở đó người thực hiện chúng phải  chịu  trách  nhiệm  về hậu  quả  gây  ra cho  người  khác  được  gọi là hành  vi cạnh tranh  không lành  mạnh. Hiện nay,  những quy định  mang tính nguyên tắc  của Bộ luật Dân sự 1804 cùng với một số văn bản  pháp luật đơn  hành  tạo thành  một chế định pháp luật chống cạnh tranh  không lành mạnh của  Cộng  hoà  Pháp. Ở Italia cũng tương  tự, các  điều  1151 và 1152 của  Bộ Luật Dân sự năm  1865 quy định các  nguyên tắc cơ bản  liên quan đến  trách  nhiệm  của  người thực hiện hành  vi không lành mạnh. Tuy nhiên,  cho đến  năm  1872 với sự ra đời của  Bộ luật Dân sự mới thì những quy định về cạnh tranh  không lành mạnh mới được  quy định cụ thể, chi tiết và rõ ràng.

Như vậy, nhìn  về lịch sử,  lúc sơ  khai pháp luật cạnh tranh  được  xây dựng  trên  cơ sở của  các  nguyên tắc  trong  dân  luật và được  đảm  bảo  thực  hiện  bằng trách  nhiệm dân  sự. Đồng thời, do sự nhận  thức chưa  đầy đủ và sự hạn chế  trong khả năng dự liệu của  luật pháp đối với hành  vi cạnh tranh  đang phát  triển trên thị trường  mà pháp luật về cạnh tranh  trong  thời kỳ đó chủ  yếu tồn tại dưới dạng các  án lệ của  toà án. Những nguyên tắc  của  dân  luật là nền  tảng  cơ sở của  các  án lệ và là cơ sở pháp luật quan trọng để duy trì trật tự cạnh tranh.  Cùng  với sự phát  triển của  thị trường,  sự biến đổi đa dạng và phức  tạp trong  các  biểu hiện của  cạnh tranh  đã giảm thiểu tính hiệu quả  của các nguyên tắc trên. Các Nhà nước ngày càng tích cực nhận  dạng và ngăn cấm những biểu  hiện không lành mạnh bằng các  quy định trong  các  văn bản  pháp luật. Hầu hết các  nước có nền  kinh tế thị trường  đều  đã ban  hành  văn bản  pháp luật cạnh tranh.

Đến cuối thế kỷ XIX, pháp luật cạnh tranh đã được mở rộng và có những thay đổi rất cơ bản  về nội dung cũng như phương pháp điều  chỉnh.  Lúc bấy  giờ, hiện tượng  độc quyền xuất hiện với tư cách là kết quả  của  sự tích tụ, tập trung  tư bản  và kéo theo  nó là những khủng  hoảng tài chính,  sự bóc  lột người tiêu dùng là tiền đề  cho  pháp luật chống độc  quyền ra đời. Quê hương của  pháp luật chống độc  quyền là Hoa Kỳ. Cuộc cách mạng công nghiệp vào giữa thế kỷ 19 là động lực quan trọng  thúc đẩy nền  kinh tế Mỹ phát  triển. Trong  bối cảnh đó đã  hình thành  hàng loạt các  công ty và tập  đoàn công nghiệp lớn. Hệ quả  của  quá  trình này  là hiện  tượng  hạ  giá rất nhiều  loại hàng hoá  và dịch vụ dẫn  đến  nguy  cơ phá  sản  và đóng cửa  rất nhiều  công ty. Để đối phó với tình hình thực tế, các công ty đã thay đổi chiến  lược bằng cách thoả thuận  với nhau nhằm ổn định  và tăng  giá hàng hoá,  dịch  vụ, phân chia  thị trường  và hình thành  các tập đoàn, sáp  nhập công ty… Những thoả thuận  trên ảnh hưởng rất lớn đến đời sống xã hội mà phân đông là người lao động làm công. Trước sức ép của  xã hội đòi hỏi chính quyền phải  can  thiệp.  Các  bang của  Hợp chủng quốc đã  liên tục ban  hành  các  đạo luật chống Tờ-Rớt (Trust), đầu  tiên là bang Alahama  vào năm  1883.  Sau  đó,  vào năm 1890, Dự Luật chống độc  quyền do nghị sĩ Sherman của bang Ohio được Hạ viện Hoa Kỳ thông  qua  và Tổng thống  Harrison  ký công bố. Đây là đạo  luật thứ hai trên thế giới quy định  về chống hạn  chế  cạnh tranh.  Mặc dù Luật Sherman được  coi là viên gạch đầu  tiên của hệ thống  pháp luật chống độc quyền của Hoa Kỳ và của loài người. Song trên thực tế, từ khi được công bố cho đền năm 1895, Đạo luật này lại được sử dụng như một công cụ pháp lý để  chống lại các  cuộc đình công của  công nhân. Cho đến  năm 1897 nó mới được  sử dụng đúng chức  năng của  mình để ngăn chặn và cấm  đoán các thoả thuận ngầm về giá. Vào năm 1904, lần đầu tiên Tổng thống  Roosevelt đã sử dụng Luật Sherman để chống lại một số tập đoàn khổng lồ của  Mỹ.

3. Quá trình hoàn thiện của pháp luật cạnh tranh

Cho  đến  nay,  ngoài  các  quy định  về cạnh tranh  không lành  mạnh trong  pháp luật cạnh tranh  của  các  nước,  chế  định  về chống hạn  chế  cạnh tranh  và kiểm  soát  độc quyền luôn là nội dung quan trọng  không thể  thiếu  để  Nhà  nước  bảo  vệ và điều  tiết cạnh tranh.  Sự ra đời của  Luật Sherman đánh dấu  một bước  phát  triển mạnh về pháp luật cạnh tranh.  Theo đó, nội dung của pháp luật đã được mở rộng cho thấy Nhà nước đã thực sự nhận  thức và giành  quyền quản lý thị trường,  điều tiết cạnh tranh không chỉ bằng cách loại bỏ các  biểu  hiện tranh  đua  không lành mạnh, mà còn  tạo ra các  thiết chế  pháp lý ngăn chặn và loại bỏ các  rào cản  nhân  tạo cũng như tự nhiên  để  bảo  vệ cho thị trường cạnh tranh. Mặt khác,  từ tư duy Luật Cạnh  tranh là lĩnh vực pháp luật dân sự mà ở đó chỉ khi có yêu cầu  thì Nhà nước  mới giải quyết,  Đạo luật Sherman và sau này  là sự nở rộ của  pháp luật về kiểm soát  độc  quyền các  nước  trên  thế  giới đã  cho phép Nhà  nước  chủ  động ngăn chặn và kiểm soát  mọi nguy  cơ có  thể  làm hạn  chế cạnh tranh  bằng các  thiết chế  quyền lực của  mình,  kể cả  bằng các  biện  pháp trừng phạt  nặng như chế  tài hình sự cho các  hành  vi vi phạm.

Cùng với sự phát  triển của thị trường  và nhận  thức  của  con  người  về môi trường tồn tại của mình, trong  đó có môi trường  của  đời sống kinh tế. Pháp luật cạnh tranh ngày  càng được  hoàn thiện và trở thành chế  định pháp luật cơ bản  của  pháp luật kinh tế,  góp  phần làm cho  thị trường vận  hành  ổn  định  và hiệu  quả. Theo  thống  kê của UNCTAD, trên thế giới tính tới năm  2007,  đã có tới 113 nước  và vùng  lãnh thổ có luật điều tiết hoạt  động cạnh tranh  và kiểm soát  độc  quyền.